بسم اللّه الرّحمن الرّحیم «یا ایّها الّذین ءامنوا کتب علیکم الصیّام کما کتب علی الّذین من قبلکم لعلّکم تتّقون». «بقره 183» ای اهل ایمان!بر شما هم روزه داشتن فرض شد، چنانچه بر امتهای گذشته نیز فرض شده است و این دستور برای آن است که شما پرهیزکار شوید.

با دست تهی به خوان احسان کریم
وارد شده بی‏توشه و بی‏قلب سلیم
آری که زهر چه بگذری زشت‏تر است
کس توشه برد به خوان احسان کریم
(1) قرآن نوری است که خاموشی ندارد؛چراغی است که درخشندگی آن زوال‏ناپذیر است؛راهی است که رونده آن گمراه نگردد؛شعله‏ای است که نور آن تاریک نشود...
قرآن، معدن ایمان و اصل آن است؛چشمه‏های دانش و دریاهای علوم است؛پایه‏های اسلام و ستون محکم آن است.قرآن محل امنی است برای هر کس که وارد آن شود و راهنمایی است تا از او پیروی کند. (2)
قرآن چراغ هدایت است و در مورد اصول دین و مذهب، از توحید تا معاد و فروع دین، از نماز و روزه تا امر به معروف و نهی از منکر، نورافشانی کرده و بیش از 300 مرتبه به اصول دین و مذهب و به همین تعداد نیز به فروع‏دین پرداخته است.
آنچه پیش‏رو دارید، از منظر آماری به تکرار کلمه‏ در قرآن
حسن قائم پناه «روزه»در قرآن مجید و ریز موضوعات مربوط به آن که در آیه‏های متعدد آمده، نگریسته است.همچنین، زیر هر یک از آیه‏ها، ضمن درج ترجمه، تا حد امکان شأن نزول هر آیه شریفه و نکته‏های مهم تفسیری آن، بیان شده است.باشد که ره توشه‏ای برای سفر عقبا و راهنمایی جهت رهروان صدیق فراهم آورد.آمین!

روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا اذان مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‏کند، خودداری کند. (3)
مرحوم ملا احمد نراقی در کتاب شریف «معراج السعاده»می‏فرماید:«...روزه داشتن آن است که قوه شهویه مقهور شود و تسلط شیطان کم‏تر گردد تا نفس قدسی از درجه حیوانیت ترقی نموده و مشتبه به ملائکه گردد و در او، آثار تجرد و روحانیت حاصل شود.» (4)

روزه در بعضی از روزها واجب و یا حرام و در بعضی دیگر مستحب و یا مکروه است:
1.روزه‏های واجب شامل روزه ماه رمضان و قضای آن، روزه نذر و روزه کفاره است.
2.روزه‏های حرام شامل روزه عید فطر(اول شوال) و عید قربان است.
3.روزه مکروه، روزه روز عاشوراست.
4.روزه‏های مستحب شامل روزه عید غدیر، روز مبعث، ولادت پیامبر اکرم(ص)و ماه‏های شعبان و رجب است. (5)
5.روزه‏های نافله که 3 روز در هر ماه قمری است و طبق روایات صحیح امامان اهل بیت(ع)این روزها عبارتند از پنج‏شنبه نخست هر ماه، چهارشنبه هفته دوّم همان ماه و پنج‏شنبه پایانی آن ماه(بنگرید به الکافی، التهذیب).

مرحوم شیخ طبرسی در«تفسیر مجمع البیان»در مورد علت نامگذاری رمضان می‏فرماید:
1.عادت عرب بر این بود که ماه‏ها را به زمان‏ها و خصوصیت‏های آن‏ها نامگذاری می‏کردند و چون ماه روزه با تابستان و زمان تابش شدید خورشید بر ریگ‏ها مصادف بود، لذا(رمضان)نامیده شد.
2.برخی می‏گویند، کلمه(رمضان)اسمی از اسم‏های الهی (6) است و چون این ماه فضیلت و شرافت دارد، به این نام خوانده شده است.
3.جمعی دیگر می‏گویند، چون این ماه گناهان را می‏سوزاند (7) و(رمض)به معنای سوزاندن است، به این نام، نامیده شده است. (8)

کلمه روزه در قرآن مجید در 8 سوره(7 سوره مدنی و یک سوره مکی)و 13 آیه، 17 مرتبه در مشتقاتی چون؛ الصّیام(3 مرتبه)، صیام(1 مرتبه)، فصیام(4 مرتبه)، صیاما(1 مرتبه)، صوما(1 مرتبه)، تصوموا (1 مرتبه)، الصّائمین(1 مرتبه)، الصّائمات(1 مرتبه)، فلیصمه(1 مرتبه)، السّائحون(1 مرتبه)و السّائحات (1 مرتبه)تکرار شده است.البته در آیه 194 سوره بقره، یک بار کلمه«تصوموا»آمده است و در ابتدای آیه نیز، کلمه«ایاما معدودات»اشاره به روزه دارد.

همان طور که در سطرهای قبل اشاره شد، قرآن مجید در 13 آیه از آیات شریفه به موضوع روزه پرداخته است که به بررسی اهمّ آن‏ها می‏پردازیم:

«یأیّها الّذین ءامنوا کتب علیکم الصّیام کما کتب علی الّذین من قبلکم لعلّکم تتّقون.»

«ای اهل ایمان!بر شما هم روزه داشتن فرض گردید، چنانچه بر امت‏های گذشته فرض شده و این دستور برای آن است که شما پرهیزگار شوید.»

*خطاب‏«یأیّها الّذین ءامنوا»می‏خواهد بفهماند، با توجه به این‏که دارای ایمانید، باید هر حکمی را که از ناحیه پروردگارتان می‏آید، بپذیرید.هر چند برخلاف مشتهیات و ناسازگار با عادات شما باشد. (9)
ابو حمزه ثمالی از امام حسین(ع)نقل می‏کند که فرمود:
«من عمل بما افترض اللّه علیه فهو من خیر النّاس.» «هر کس به آن‏چه خداوند بر او واجب کرده است عمل کند، از بهترین مردم است.» (10)
همچنین از علی(ع)نقل شده است که فرمود: «طوبی لنفس ادّت لربّها فرضها.»
روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا اذان مغرب از چیزهایی که آن را باطل می‏کند، خودداری کند
«خوشا به حال کسی که واجب پروردگارش را انجام دهد.» (11)
*«الّذین من قبلکم»اثبات اصل روزه و خودداری، در امت‏های پیشین(دارای ملت و دین)است. (12) روزه در میان یهود و نصاری معمول بوده است و اقوام و ملل دیگر هنگام مواجه شدن با غم و اندوه روزه می‏گرفتند. (13) حتی در شریعت‏های بت‏پرستی نیز، روزه رکنی مهم بوده و تاریخ گواه است که مصری‏ها، یونانی‏ها، رومیان و ساکنان بین‏النهرین در عراق، روزهای گوناگونی را در سال روزه می‏گرفتند.
نقل شده است که حضرت سلیمان(ع)در اول ماه سه روز، وسط ماه سه روز و آخر ماه نیز سه روز، روزه می‏گرفت.حضرت داود(ع)نیز یک روز در میان و حضرت عیسی(ع)نیز دائم (14) روزه می‏گرفت(روزه دهر داشت).حضرت مریم(ع)دو روز، روزه بود و یک روز افطار می‏کرد.
روایت شده است، وقتی کشتی حضرت نوح(ع)بر خشکی نشست، نوح یک صد و پنجاه روز روزه گرفت و حضرت موسی(ع)نیز در سال سی‏روز روزه می‏گرفت. (15)
پیروان ادیان و ملت‏ها و گروه‏های مذهبی دیگر که اکنون در جهان وجود دارند، مدت‏های مختلفی را روزه‏ می‏گیرند و برای هر کدام، وقت‏های معین و سنت‏ها و مراسم خاصی وجود دارد. (16)
*فایده روزه، تقواست، نه معامله با خداوند در مقابل جرم و گناه و یا درخواست و حاجتی از خداوند تا برآورده شود. (17)
امام علی(ع)می‏فرماید:روزه گرفتن و چسبیدن شکم به پشت، عامل فروتنی است. (18) همچنین، در خطبه 83 «نهج‏البلاغه»می‏فرماید:«امید به رحمت خدا او را به تشنگی روزه روزهای گرم واداشته و زهد در دنیا خواهش‏های نفس را از او گرفته است.» (19)

«أیّاما مّعدودات فمن کان منکم مریضا أو علی سفر فعدّة من أیّام أخرو علی الّذین یطیقونه فدیة طعام مسکین فمن تطوّع خیرا فهو خیر و أن تصوموا خیر لّکم إن کنتم تعلمون.»

«روزهایی به شماره معین روزه دارید(تمام ماه رمضان).هر کس از شما مریض باشد یا مسافر، به شماره آن از روزهای غیر ماه رمضان(چون حاضر و سالم شود) روزه دارد.کسانی که روزه را به زحمت و مشقت توانند داشت(چون مردان پیر و زنان حامله و شیرده و غیره)، عوض هر روز فدا دهند یک«مد» (20) طعام فدیه دهند؛ آن قدر که فقیر گرسنه‏ای سیر شود.هر کس بر نیکی بیفزاید(و بیش از یک گرسنه سیر کند)، این رفتار بسیار برای او بهتر است و بی‏تعلل روزه داشتن، شما را از هر کار(برای صفای روح و سلامت بدن)بهتر خواهد بود، اگر(فواید بی‏شمار این عمل را)بدانید.»

*«أیّاما مّعدودات»؛یعنی چند روز معین و توجه دادن به این حقیقت که روزه چند روز بیش‏تر از ایام سال را در برنمی‏گیرد و لذا از سنگینی و سختی آن کاسته است.
*معاف داشتن مسافران و بیماران و افراد ناتوان و پیرانی که روزه گرفتن بر آنان مشقت دارد.ولی دستور داده است که پس از پایان سفر و هنگام توانایی و قدرت به همان مقدار، روزه بدارند.«فعدّة من أیّام أخر»و برای هر روز از روزهایی که روزه نداشته‏اند، یک مد طعام به فقرا بدهند.
*روزه داشتن بهتر است؛یعنی تا قدرت دارید ماه رمضان را روزه بگیرید. (21)

«شهر رمضان الّذی انزل فیه القرءان هدی لّلنّاس و بیّنات مّن الهدی و الفرقان فمن شهد منکم الشّهر فلیصمه و من کان مریضا أو علی سفر فعدّة من أیّام أخر یرید اللّه بکم الیسر و لا یرید بکم العسر و لتکملوا العدّة و لتکبّروا اللّه علی ما هدیکم و لعلّکم تشکرون.»

«ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است؛برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل.پس هر که دریابد ماه رمضان را، روزه بدارد و هر کس ناخوش یا در سفر باشد، به شماره آنچه روزه خورده است از ماه‏های دیگر، روزه دارد که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته است تا این‏که عدد روزه را تکمیل و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را به دین اسلام هدایت فرموده‏[است‏].باشد که از این نعمت بزرگ سپاسگزار گردید.»

سیاق این سه آیه(183 تا 185)دلالت دارد بر این که:«اولا، هر سه آیه با هم نازل شده‏اند و به هم متصل و نظیر کلام واحدی هستند که یک غرض را در بردارند و آن بیان وجوب روزه ماه رمضان است.ثانیا، دلالت دارد بر این‏که دو آیه اول، مقدمه‏ای برای آیه سوم هستند. (22)

1.نزول و پایین آوردن درخور فهم بشر، چون قبلا از جنس خواندنی‏ها نبوده است.
2.نزول یک پارچه قرآن در ماه رمضان، در کنار نزول‏ تدریجی در مدت تقریبا 23 سال بر پیامبر(ص).
*نزول قرآن به منظور هدایت مردم و فارق میان حق و باطل
*معاف کردن مریض و مسافر از روزه گرفتن در ماه رمضان که آیه قبل نیز به آن پرداخته است. (23)

«و أتمّوا الحجّ و العمرة للّه فإن أحصرتم فما استیسر من الهدی و لا تحلقوا رءوسکم حتّی یبلغ الهدی محلّه فمن کان منکم مّریضا أو به أذی مّن رّأسه ففدیة مّن صیام أو صدقة أو نسک فإذا أمنتم فمن تمتّع بالعمرة إلی الحجّ فما استیسر من الهدی فمن لّم یجد فصیام ثلاثة أیّام فی الحجّ و سبعة إذا رجعتم تلک عشرة کاملة ذلک لمن لّم یکن أهله حاضری المسجد الحرام و اتّقوا اللّه و اعلموا أن اللّه شدید العقاب.»

همه اعمال حج و عمره را برای خدا به پایان برسانید و اگر ترس و منعی پیش آید، فرستادن قربانی که کاری سهل است، به جا آرید.سر متراشید تا آن گاه که قربانی شما به محل ذبح برسد و هر کس بیمار باشد، یا او را در سر رنجی باشد، از آن فدا کند به روزه داشتن یا صدقه دادن یا کشتن گوسفند.
پس از آن‏که ترس و منع برطرف شود، هر کس از عمره تمتع به حج بازآید، هر چه میسر و مقدور اوست از جنس شتر و گاو و گوسفند آن جا قربانی کند و هر کس به قربانی تمکن نیافت، سه روز روزه بدارد در ایام حج و هفت روز هنگام مراجعت که ده روز تمام شود.
این عمل بر آن کس است که اهل شهر مکه نباشد. ای بندگان!به این احکام عمل کنید و از نافرمانی خدا بترسید و بدانید که عذاب خدا سخت است.»

آیات 196 تا 203 سوره بقره در حجة الوداع؛یعنی آخرین حجی که رسول خدا(ص)انجام داد، نازل شده و در آن حج تمتع تشریح شده است.
پیامبر اسلام(ص)در حجة الوداع وقتی به مکه رسیدند،
جمعی دیگر می‏گویند: چون این ماه گناهان را می‏سوزاند و(رمض)به معنای سوزاندن است، به این نام نامیده شده است
به آن دسته از حاجیان که با خود قربانی نیاورده بودند، فرمود:«نیت حج خود را به عمره برگردانید.»و در شب «ترویه» (24) به آنان فرمود:به نیت حج احرام ببندید و...»
حکم خدا را؛یعنی قربانی کردن گوسفند، یا ده روز روزه گرفتن و...را بیان فرمود. (25)
*کفاره پیش از موقع(سر را بعد از ذبح قربانی می‏تراشند)سر تراشیدن که به سه صورت بیان شده است: 1.روزه داشتن به مدت ده روز(سه روز در ایام حج؛ یعنی روزهای هفتم، هشتم و نهم)و هفت روز پس از بازگشت. (26)
2.یا اطعام شش فقیر.
3.یا سر بریدن گوسفندی به این منظور.
*محدود کردن این تسهیلات برای کسانی است که اهل مکه نیستند. (27)

«و ما کان لمؤمن أن یقتل مؤمنا إلاّ خطأ و من قتل مؤمنا خطأ فتحریر رقبة مّؤمنة ودیة مسلّمة إلی أهله إلاّ یصّدّقوا فإن کان من قوم عدولّکم و هو مؤمن فتحریر رقبة مؤمنة و إن کان من قوم بینکم و بینهم میثاق فدیة مسلّمة إلی أهله و تحریر رقبة مؤمنة فمن لّم یجد فصیام شهرین متتابعین توبة مّن اللّه و کان اللّه علیما حکیما»

از هیچ مؤمنی را نرسد که مؤمنی را به قتل رساند، مگر آن‏که به اشتباه و خطا مرتکب آن شود.در صورتی که به خطا هم مؤمنی را مقتول ساخت، باید به کفاره این خطا بنده مؤمنی را آزاد کند و خون بهای آن را به صاحب خون تسلیم نماید، مگر آن‏که دیه را ورثه به قاتل ببخشند و اگر این مقتول با آن‏که مؤمن است، از قومی است که با شما دشمن و محاربند، در این صورت قاتل دیه ندهد. لیکن بر اوست که بنده مؤمنی را آزاد کند و اگر مقتول از قومی است که میان شما و آن قوم پیمان برقرار بوده، پس خون‏ها را به صاحب خون پرداخته و بنده مؤمنی را به کفاره نیز آزاد کند و اگر بنده‏ای نیابد، باید دو ماه متوالی روزه بدارد.این توبه‏ای است که از طرف خدا پذیرفته است و خدا(به اعمال خلق و جزای آن)آگاه است و بصیر و به همه امور عالم وجود، دانا و حکیم است.»

ابن جریر از عکرمه روایت کرده است که گفت: حارث بن یزید بن نبیشه از بنی عامر بن لوی و ابی جهل، همواره عیاش بن ابی ربیعه را شکنجه می‏کردند.سپس همین حارث از مکه به نزد رسول خدا(ص)مهاجرت نمود و اسلام آورد.در بین راه، یعنی در حره به عیاش برخورد.عیاش او را به خیال این‏که او هنوز کافر است، به قتلش رساند و سپس نزد رسول خدا(ص)آمد و جریان را به اطلاع رساند و چیزی نگذشت که این آیه نازل شد. (28)

*مؤمن هرگز قصد کشتن مؤمن را بدان جهت که مؤمن است، نمی‏کند؛یعنی با علم به این‏که مؤمن است، قصد کشتن او نمی‏کند.
*حکم قتل مؤمنی توسط مؤمن دیگر از روی اشتباه و خطا، شامل آزاد کردن یک برده مؤمن و پرداخت خون‏بهاست؛مگر اهل مقتول خون‏بها را به وی صدقه دهند و عفو نمایند که البته چند شرط دارد:
1.اگر مؤمن مقتول از قومی باشد که بین قاتل و او عهدی برقرار بوده، واجب است دیه را بپردازد و بنده‏ای را آزاد کند.
2.مقتول مؤمن از قوم دشمن و بدون عهد قبلی باشد، کافی است فقط بنده آزاد کند و دیه واجب نیست.
3.اگر توانایی آزاد کردن بنده‏ای را ندارد، دو ماه پشت سر هم روزه بگیرد. (29)

«یأیّها الّذین ءامنوا لا تقتلوا الصّید و أنتم حرم و من قتله منکم مّتعمّد افجزآء مّثل ما قتل من النّعم یحکم به ذوا عدل مّنکم هدیا بالغ الکعبة او کفّارة طعام مساکین أو عدل ذلک صیاما لیّذوق و بال أمره عفا اللّه عمّا سلف و من عاد فینتقم اللّه منه و اللّه عزیز ذو انتقام.»

«ای گروه مؤمنان!در حال احرام صید را نکشید و هر کس آن را عمدا کشت، مثل آن صید را که به مثلیت آن دو مؤمن عادل حکم کند، به عنوان هدی به کعبه رساند، یا چند مسکین را طعام دهد، یا معادل آن روزه بدارد(یعنی آن هدی را به قیمت طعام درآورده و به هر یک فقیر نیم صاع (30) دهد، یا اگر ندارد به عوض هر نیم صاع یک روز روزه بدارد)تا بچشد عقوبت مخالفتش را.خدا از گذشته (یعنی صید دفعه اول یا آن‏چه در عصر جاهلیت گردید)، درگذشت.ولی هر که دیگر بار به مخالفت بازگردد، خدا (در قیامت)از وی انتقام می‏کشد(و بار دوم کفاره از او نپذیرد).خدا مقتدر است و از همه انتقام تواند کشید.»

هنگامی که پیامبر اسلام(ص)و مسلمانان در سال «حدیبیه»برای عمره با حال احرام حرکت کردند، در وسط راه با حیوانات وحشی فراوانی روبه‏رو شدند... نخستین آیات فوق در این هنگام نازل شد و مسلمانان را از صید آن‏ها برحذر داشت. (31)

*در صورت شکار مثل آن صید، یعنی حیوانی اهلی نظیر حیوانی که کشته است، بدهد.
*هدی در صورتی در راه خداست که به مکه فرستاده شود تا طبق دستور سنت، در خود مکه یا در منی ذبح شود.
*منظور از انتقام خداوند در صورت تکرار عمل، عذاب الهی است.
*طعام چند مسکین یا معادل‏گیری به این صورت است که شکار را قیمت می‏کنند.آن‏گاه قیمت آن را با گندم می‏سنجند، گندم را به صاع تقسیم می‏کنند و برای هر صاع دو روز روزه می‏گیرند. (32)

«التّائبون العابدون الحامدون السّائحون الرّاکعون السّاجدون الآمرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر و الحافظون لحدود اللّه و بشّر المؤمنین»

«بدانید که»پشیمان شدگان از گناه، خداپرستان، حمد و شکر نعمت گزاران، روزه‏داران، نماز به خضوع گزاران، امر به معروف و نهی از منکر کنندگان و نگهبانان حدود الهی، (همه اهل ایمانند)و مؤمنان را(ای رسول ما به اجر و ثواب و سعادت)بشارت ده.»

در«کافی»از حضرت صادق(ع)روایت شده است که فرمود:«این آیه در شأن ائمه طاهرین نازل شده و شاهد بر این مدعا آن است که خداوند در این آیه، آن‏ها را با صفتی مدح و توصیف می‏نماید که آن صفات در غیر ائمه معصومان، یافت نمی‏شود.» (33)

*علامه طباطبایی، سیاحت(سائحون)را به معنی سیر و سیاحت و رفت و آمد در جایگاه‏های عبادت و مساجد دانسته، نه روزه و یا سیر و گردش در زمین.البته ایشان از ابو هریره به نقل از رسول خدا(ص)نیز مقصود از سائحون را روزه‏داران ذکر کرده است. (34)

فایده روزه، تقواست نه معامله با خداوند در مقابل جرم و گناه و یا درخواست و حاجتی از خداوند تا برآورده شود
امام راحل(قدس سره)، در دیدار با اعضای خانواده‏های«شهدای 7 تیر»فرمودند:«[در ماه مبارک رمضان‏]درهای رحمت خدای تبارک و تعالی به روی همه گناهکاران باز است و شما تا دیر نشده است، در این ماه رمضان، خودتان را اصلاح کنید. (35)

«فکلی و اشربی و قرّی عینا فإمّا ترینّ من البشر احدا فقولی إنّی نذرت للرّحمان صوما فلن أکلّم الیوم إنسیّا»

«پس(از این رطب)تناول کن(و از این چشمه)آب بیاشام و چشم خود به عیسی روشن‏دار و هرکس از جنس بشر را که ببینی(به اشاره)، با او بگو:برای خداوند نذر روزه سکوت کرده‏ام و با هیچ‏کس(تا روزه‏ام)، هرگز سخن نخواهم گفت».

*مقصود از بگو، سخن گفتن نیست، بلکه فهماندن و لو به اشاره است.
*روزه سکوت (36) حضرت مریم(ع)در پاسخ به تهمت دیگران که می‏پرسیدند این فرزند را از کجا آورده‏ای، بوده است. (37)
*حضرت عیسی(ع)این دستور الهی را بر مادرش‏ خواند و مقصودش این بود که خودش پاسخ سؤال کنندگان را خواهد داد. (38)

1.الهی قمشه‏ای.قرآن کریم.دفتر نشر فرهنگ اسلامی.چاپ دوم.تهران 1377.
2.دشتی، محمد.ترجمه نهج‏البلاغه.نشر مشرقین.چاپ اول.تابستان 1379.
3.فیض الاسلام، سید علی نقی.ترجمه و شرح صحیفه کامله سجادیه.1375.ق تهران.
4.طباطبایی، سید محمد حسین.تفسیر المیزان.ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی.دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم 1363.جلدهای 1، 2، 5، 6، 9، 14 و 16.
5.مکارم شیرازی، ناصر.تفسیر نمونه.دارالکتب الاسلامیه.تهران.1353. جلدهای:1، 2، 4، 5، 8، 13 و 17.
6.نجفی، محمد جواد.تفسیر آسان(منتخب التفاسیر)کتابفروشی اسلامیه تهران. چاپ اول.مهر 1362.جلدهای 1 و 11.
7.شیخ ابو علی بن الحسن الطبرسی.تفسیر مجمع البیان.ترجمه سید ابراهیم میرباقری و دیگران.انتشارات فراهانی.چاپ اول.تهران.ج 2.
8.بروجردی، سید ابراهیم.تفسیر جامع.انتشارات صدرا.چاپ سوم.تهران. 1341.ج 3.
(تفاسیر مذکور از نرم‏افزار جامع(jame)، مؤسسه نشر حدیث اهل البیت(ع)مورد استفاده قرار گرفته است.)
9.امام خمینی(ره).رساله احکام، انتشارات اسماعیلیان.چاپ دوم.تهران.
10.نراقی، ملا محمد.معراج السعاده.سازمان انتشارات جاویدان.
11.نیشابوری، غلامرضا.صائمان صالح.چاپ دوم.انتشارات سید جمال الدین اسد آبادی.
12.صابر یزدی، علی رضا.ترجمة الحکم الزاهرة.ترجمه محمد رضا انصاری محلاتی.مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.زمستان 1372.
13.شیرازی، محمد.روزه و ماه خدا.ترجمه مصطفی زمانی.
14.نرم‏افزار رایانه‏ای شمس(گزیده غزلیات دیوان شمس).رایورز.
15.نرم‏افزار قرآنی هدی.نگارش 3.بهار 75.مؤسسه تحقیقاتی امام رضا(ع).
16.نرم‏افزار حکمت(فرهنگ موضوعات و الفاظ نهج‏البلاغه).نگارش دوم. بهار 75.مؤسسه تحقیقاتی امام رضا(ع).